هرآنچه درباره بیش فعالی کودکان باید بدانید

بیش فعالی از مشکلات شایع در دوران کودکی می باشد. به طوری که طبق آمارهای به دست آمده، حدود ۳ تا ۵ درصد کودکان در دنیا مشکل بیش فعالی یا کم توجهی دارند. البته افراد درباره بیش فعالی اطلاعات دقیقی ندارند و همین امر باعث می شود تا برخی از خانواده ها به بیش فعال بودن کودکان خود مشکوک شوند و همواره این پرسش به وجود می آید، آیا بچه ای که زیاد فعالیت می کند، بیش فعال است؟

در همین راستا برنامه طبیب از پخش زنده شبکه ۳ در تاریخ ۲ خرداد ۱۴۰۱ با دعوت از جناب آقای دکتر علی اکبر ارجمندیان، روانشناس کودک و عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، با تعریف دقیق بیش فعالی و بررسی انواع و نشانه های آن به این شبهات پایان داد.

به همین منظور در این جا، مهمترین سخنان کارشناس برنامه با موضوع بیش فعالی را به صورت متن در آورده ایم، تا در این راستا به بالا بردن آگاهی افراد نسبت به این اختلال دوران کودکی کمک گردد.

 

بیش فعالی چیست؟

اختلال نقص توجه همراه با بیش فعالی از اختلالات پر شیوع دوران کودکی است و بخش عمده از نگرانی ها و شکایاتی که به حوزه کودک می شود مربوط به بیش فعالی آن ها می باشد. اما موضوع این است که باید بین اختلال نقص توجه بیش فعالی و پر تحرکی کودکان تفکیک ایجاد شود. برای تشخیص این دو مورد از یکدیگر به بررسی نشانه های بیش فعالی می پردازیم و در صورت وجود همه این نشانه ها در کودک، والدین باید برای بررسی بیشتر به پزشک مراجعه کنند.

این نشانه ها عبارتند از:

بی قراری،  پرتحرکی، جنب و جوش های خیلی زیاد، حواس پرتی، عدم تمرکز برای انجام تکالیف و ایجاد مزاحمت برای جمعی که در آن قرار گرفته اند. البته این مشکلات ناشی از تربیت بد کودکان نیست و یک سری واقعیت های وجودی انسان است که به مسائل تربیتی انسان ربطی ندارد.

پس طبعا کودک و نوجوان بیش فعال نمی تواند در یک بازه مشخص بر روی یک فعالیت متمرکز شود. حال این فعالیت می تواند تکلیف درسی، بازی یا تعامل با دیگران باشد. حتی در طی این فعالیت حواس خود و دیگران را پرت می کند.

از مهم ترین نشانه های بیش فعالی، تحرک و عدم تمرکز کودک در موقعیت های مختلف نظیر خانه، مدرسه و مهمانی هاست. به عنوان مثال اگر کودک در یک مهمانی تحرک بیش از اندازه داشته باشد، دلیل بر بیش فعالی او نیست و باید این امر در موقعیت ها و مکان های دیگر هم تکرار شود و در مجموع برای کودک موقعیت و شرایط فرقی نداشته باشد.

به عنوان نمونه کودک در زمان امتحان یا گرسنگی ممکن است دچار بی قراری شود و در واقع این بی قراری ها دلیلی بر بیش فعالی کودک نخواهد بود و مربوط به زمان خاصی هست که کودک در آن قرار گرفته است.

یک مادر با دیدن چه مواردی به بیش فعال بودن کودک مشکوک می شود؟

به گفته کارشناس این برنامه که از پخش زنده شبکه ۳ ارئه می شود، به طور کلی از خانواده انتظار نداریم که بیش فعالی کودک را تشخیص دهند، اما اگر مواردی که در ادامه به آن اشاره می کنیم، در کودک دیده شد، باید به افراد یا مرکز معتبر مراجعه نموده تا ارزیابی های لازم انجام شود.

• اگر فرزندشان نوزادی پردردسری داشته باشد یعنی خواب شبانه ناآرامی داشته و خیلی دیر سبک خواب آن ها به سبک خواب بزرگسالان تبدیل شود.
• هم چنین کودک در بازی کردن تنهایی مشکل داشته باشد. به صورتی که برای بازی کردن، مدام از اطرافیان انتظار هم بازی شدن و مشارکت دارد و یا یک کودک ۳ الی ۴ ساله نتواند به مدت نیم ساعت با اسباب بازی هایش خود را مشغول کند.
• در زمان بازی کردن هم نمی تواند آن را به اتمام برساند و دائما سوال می پرسد، کی این بازی تمام می شود و قبل از تمام شدن بازی اول می خواهد به سراغ بازی دیگر برود.
• هم چنین در بازی هایی که مستلزم رعایت نوبت است، کودک بیش فعال حوصله ندارد تا نوبت خود را رعایت کند و مدام می خواهد که در نوبت دیگران وارد شود.
• با دوستان و هم سن سالان خود زود ارتباط برقرار می کند، اما ارتباطش تدوام نخواهد داشت و به سرعت رابطه اش با هم سن  و سالانش به چالش کشیده می شود.
• این دسته از کودکان تمرکز و توجه کافی هم در کارهایی نظیر انجام تکلیف نخواهند داشت و نمی توانند برای انجام کاری تمرکز کافی داشته باشند.

در اصطلاح عامیانه گفته می شود که بچه های بیش فعال، گویی یک موتور به ساق پای آن ها بسته شده است که این موتور دائما روشن بوده و این بچه ها هم دائما بالا و پایین می پرند و آرام و قرار ندارند. بنابراین اگر والدین موارد ذکر شده را در کودکان خود دیدند باید به متخصص مربوطه مراجعه کنند تا کودک مورد ارزیابی قرار گیرد.

آیا زندگی با کودک بیش فعال سخت است؟

دکتر علی اکبر ارجمندیان در برنامه ای که از شبکه سه زنده پخش شد گفت: به قطع زندگی با کودکان بیش فعال سختی هایی هم دارد. وقتی والدین متوجه می شوند که کودکی پرتحرک دارند. نگرانی ها در ذهن آن ها شروع می شود و این سوال برای آن ها پیش می آید که ما چه کردیم که فرزندمان این گونه شده است.

یعنی خود سرزنشی ها، احساس گناه ها، احساس شرم ها نسبت به اعمال کودک، باعث می شود تا متهم سازی پدر و مادر نسبت به یکدیگر شروع شود. به گونه ای که هر کدام از آن ها دیگری را مقصر رفتارهای کودک می دانند.

در واقع بیش فعالی به روش های تربیتی والدین بستگی نخواهد داشت. بنابراین والدین باید از احساس گناه ها و احساسات منفی فاصله بگیرند. البته که والدینی که کودک بیش فعال دارند، احساسات خوبی را تجربه نخواهند کرد و تجربیات خوبی پیدا نمی کنند. به ویژه زمانی که والدین در معرض اعتراضات قرار بگیرند.

در حقیقت کودک بیش فعال و خانواده اش، همواره در معرض بازخوردهای منفی قرار می گیرند که می تواند شرایط روانشناختی نامطلوبی را به همراه داشته باشد. از این رو زمانی که این خانواده ها از وضعیت بیش فعالی فرزندشان مطلع می شوند، باید به دنبال مدیریت آن باشند و از برنامه های مداخله ای و درمانی کمک بگیرند.

سوالات مجری از کارشناس برنامه در خصوص بیش فعالی

نوجوان ۱۳ ساله ای که در زمان درس خواندن تمرکز کافی را نداشته، در اتاقش بند نمی شود و مرتب از یک صفحه کتاب به صفحه دیگر می پرد، آیا بیش فعال است؟

الزاما این نشانه ها صرفا برای بیش فعالی نیست و ممکن است در اثر اضطراب زیاد هم به وجود آید. چرا که درس خواندن از طریق فضای مجازی در دوران کرونا و دور بودن از محافل آموزشی و نگرانی هایی که درباره مسائل درسی، اجتماعی و رفتاری در کودکان به وجود آمده، پیامدهای اضطراب را به همراه خواهد داشت.

چنان چه این نوجوان در موقعیت هایی که فضای درسی وجود ندارد، چنین رفتارهایی از خود نشان دهد، قطعا باید مورد ارزیابی قرار گیرد.

آیا این قضیه صحت دارد که با افزایش سن، بیش فعالی رفته رفته از بین می رود؟

بیش فعالی نشانه های مختلفی دارد و در مجموع می توان آن را به دو دسته تقسیم بندی کرد.

دسته اول مربوط به بیش فعالی های پرتحرک است که جنبه حرکتی پیدا کرده و فرد رفتارهای حرکتی اضافه از خود نشان می دهد. مثل بیش جنبشی، پرتحرکی، وول خوردن و ….

دسته دیگر بیش فعالی، بعد شناختی داشته و باعث نقص توجه و تمرکز و مسائل حواس پرتی می گردد.

بعد حرکتی بیش فعالی با افزایش سن کاهش می یابد و از نوجوانی به بعد کم می شود، اما بعد شناختی آن در صورتی که درمان نشود، به قوت خود هم چنان باقی می ماند و در سن بزرگسالی مشکلات متفاوتی در این افراد می بینیم.

به عنوان مثال افرادی که دارای بیش فعالی شناختی هستند، در بزرگسالی هم ثبات نخواهند داشت، به گونه ای که دائما شغل عوض می کنند، از این شاخه به آن شاخه می پرند، دوستان خود را دائما عوض می کنند و در نهایت ارتباطات متنوع و پراکنده ای دارند.

آیا رتالین برای درمان بیش فعالی موثر است؟

داروی رتالین برای افراد بیش فعال مفید است، ولی این افراد به دلیل نگرش های غلطی که نسبت به داروی رتالین دارند، از مصرف آن خودداری می نمایند.

متاسفانه برخی از افراد مانند دانش آموزان در شب های امتحان یا کنکوری ها، به صورت خودسرانه روی به مصرف رتالین می آورند.  در حالی که مصرف این دارو نه تنها مشکل آن ها را برطرف نخواهد کرد، بلکه منجر به اعتیاد در این افراد گردیده و در فرآیند طبیعی بدن اختلال ایجاد خواهد کرد. چرا که عدم تمرکز این افراد به دلیل خستگی است و برای افزایش یادگیری باید خستگی آن ها برطرف شود.

به طور معمول تشخیص بیش فعالی کودک برای والدین امکان پذیر است؟

والدین می توانند موارد ذکر شده را از سن نوزادی فرزند خود در نظر بگیرند ولی تشخیص از ۵ سالگی به بعد صورت می گیرد. البته پدر و مادرها در صورت تشخیص بیش فعالی قبل از ۵ سالگی هم می توانند به متخصصین در این حوزه مراجعه نمایند. شاید در سنین کم تر از ۵ سال برای کودک بیش فعال دارو تجویز نشود اما مداخلات ذهنی، شناختی و رفتاری می تواند شروع شود تا در این راستا دامنه توجه و تمرکز آن ها تقویت شود. البته برای موارد شدید بیش فعالی، قبل از ۵ سالگی هم می توان دارو تجویز کرد.

آیا افراد بیش فعال تا پایان عمر باید دارو مصرف کنند؟

دوران رشد را باید با دارو طی کنند. مغز یک قابلیت تغییر پذیری مشخصی در سنین رشد دارد، وقتی این دوره طی می شود، تاثیر پذیری مغز از ناحیه درمان کاهش پیدا می کند و ضمن این که ما برای دوران رشد و دوران تحصیل به توجه و تمرکز بالایی نیاز خواهیم داشت.

در حالی که در سنین بالاتر این میزان دقت، توجه و تمرکز مورد نیاز نیست. بنابراین بهتر است، تشخیص به هنگامی برای بیش فعالی داده شود و درمان هم هر چه زود تر شروع گردد. تا فرد بتواند از پس تکالیف مربوط به سنش که شامل مسائل رفتاری، تحصیلی و ارتباطی است، برآید.

برای بیش فعالی همراه با نقص توجه، مداخلات دارویی، مداخلات نوروفیزیولوژی، مداخلات مغزی و مداخلات ذهنی، رفتاری و شناختی تجویز خواهد شد.

نکات مهم درباره فرزند پروری

وقتی یک فرزند بیـش فعال داریم باید مسئل فرزند پروری را هم  مطابق با شرایط آن تنظیم کنیم. مثلا از بچه بیـش فعال نباید انتظار داشت که بتواند یک الی دو ساعت بر روی تکالیف درسی اش تمرکز داشته باشد. بنابراین به والدینی که کودک بیـش فعال دارند توصیه می شود که بازه زمانی کوتاهی را در نظر بگیرند و به آن ها فرصت های استراحت بیشتری بدهند و بازه های درس خواندن آن ها کوتاه تر گردد.

هم چنین به دلیل نقص توجه شنیداری در این کوددکان، نباید والدین خواسته های خود را در قالب امر و نهی بیان کنند. زیرا بسیاری از حرف های اطرافیان خود را نمی شنوند. بنابراین باید نوع گفتار خود را با توجه به نوع تمرکز و توجه فرد هماهنگ سازند و بهترین روش برای افراد بیـش فعال، صحبت در ساختار پرسش و پاسخ می باشد.

لازم به ذکر است، قدرت یادگیری این افراد به بیـش فعالی آن ها بستگی نخواهد داشت. به گونه ای که می توان یک فرزند تیزهوش بـیش فعال داشت. در واقع افراد بیـش فعال با دامنه توجه خاص خودشان، یادگیری های وابسته به سن شان را پیدا می کنند. البته برای افراد بیـش فعال دو نوع توجه کانونی و پیرامونی داریم. این افراد غمدتا توجه پیرامونی آن ها هیچ آسیبی ندیده است. ولی توجه کانونی آن ها که مربوط به مسائل یادگیری و انجام تکالیف درسی است، دچار مشکل شده است.

سوالات بینندگان

در این بخش بینندگان می توانند سوالات خود را متناسب با موضوع روز در پیج اینستاگرام برنامه وارد کرده تا توسط مجری از کارشناس مربوطه پرسیده شود.

آیا افراد بیش فعال در آینده موفق می شوند؟

برخی معتقدند بیـش فعالی یک نعمت است. چرا که انرژی این افراد، حالت خستگی ناپذیری به او می دهد. خیلی از ورزشکاران و افراد مشهور، بیـش فعال هستند. اما این افراد به بیـش فعالی خود به سمت مثبت جهت می دهند. چرا که خانواده آن را به یک حوزه مشخص هدایت می کند و روی آن هم تمرکز کرده است.

حمایت، ملاطفت و ایجاد انگیزه توسط خانواده تا جایی که فرد به نتایج مثبتی برسد و خودش انگیزه حرکت در آن مسیر را داشته باشد از جمله مواردی است که منجر به موفق شدن افراد بیـش فعال می گردد.

آیا بیش فعالی همیشه همراه فرد است؟

بیـش فعالی همیشه همراه فرد هست و هیچ گاه تمام نمی شود. از این رو بسیاری از افراد بیش فعال ممکن است بعد از ازدواج با مشکل مواجه شوند و برای ارتباط بهتر نیاز به مشاوره خواهند داشت.

آیا بیش فعالی ارثی است؟

طبق آخرین تحقیقات به دست آمده ۵۰ تا ۷۰ درصد از اختلال بیـش فعالی ژنتیکی است که از مادر یا پدر می تواند به کودک منتقل شود. البته شرایط نامناسب در دوران بارداری مانند اضطراب مادر، وجود سرب در هوای آلوده می تواند در بیـش فعال شدن کودک نقش داشته باشد. هم چنین کودکان نارس که با وزن زیر ۲٫۵ کیلوگرم به دنیا می آیند، بیشتر از دیگر کودکان ممکن است در معرض اختلال بیـش فعالی قرار گیرند.